সদ্য যৌৱনপ্রাপ্ত এহাল লৰা ছোৱালীঃ কৰিম আৰু মিন-ছু। ল’ৰাজন বাংলাদেশৰ;
কামৰ সন্ধানত দক্ষিণ
কোৰিয়ালৈ আহিছিল। এবছৰমান ফেক্টৰী এটাত কাম কৰাৰ পাছত
ঘৰলৈ ঘূৰি যাব বিচাৰিছে। পিছে ২০০৮ চনত আৰম্ভ হোৱা বিশ্ব আর্থিক সংকটৰ
সুযোগ লৈ ফেক্টৰীৰ মালিকে নিজকে দেউলীয়া ঘোষণা কৰিলে; এনেকৈয়ে কৰিমে পাব
লগা এবছৰমানৰ মজুৰী মালিকৰ পেটলৈ গল। এতিয়া কৰিমে মালিকৰ ঘৰ বিচাৰি সমগ্র
চহৰখন চলাথ কৰি ফুৰিছে, যাতে প্রাপ্য ধনখিনি কোনোমতে হাছিল কৰি ঘৰলৈ উভটিব
পৰা যায়। ইফালে ভিজা শেষ হবলৈ এমাহহে বাকী। আনহাতে ছোৱালীজনী অর্থাৎ মিন-ছু
হৈছে হাইস্কুলত পঢ়ি থকা এজনী দুখীয়া ঘৰৰ ছোৱালী; ঘৰত মাক তথা তেওঁৰ
প্রেমিক বন্ধু থাকে। মাকৰ উপার্জন ঘৰখন চলাবলৈ যথেষ্ট নহয়; গতিকে মিন-ছুৱেও
ইটো সিটো কাম কৰি কিছু ধন উপার্জন কৰে। ঘটনাক্রমে দুয়োটা চৰিত্রয়েই
ইটো-সিটোৰ লগ হয়; দুয়োৰে মাজত গঢ়ি উঠা সম্পর্কটোৰ ভিত্তিতেই ‘বান্ধৱী’
চিনেমাখনৰ কাহিনীভাগ বিকশিত হৈছে।
সাধাৰণতে কোৰিয়ান চিনেমা বুলিলে আজিৰ সময়ত ভাববিহবল ৰোমাণ্টিক ছবিৰ কথাই মনলৈ আহে। পিছে ‘বান্ধৱী’ ছবিখন সিবিলাকতকৈ সম্পূর্ণ পৃথক। ছবিখনত পৰিচালকে শ্রমিকৰ আন্তর্জাতিক প্রব্রজন, কোৰিয়ান সমাজৰ বর্ণ-বৈষম্য, সামাজিক ৰক্ষণশীলতা, শ্রমজীৱি জনগণৰ সংগ্রাম আৰু বন্ধুত্ব, সংস্কৃতিৰ সংঘাত আৰু সংবাদ, যৌন ৰাজনীতি, নাৰী মুক্তি আদি নানান স্পর্শকাতৰ বিষয় একেলগে উপস্থাপন কৰি সিবিলাকৰ সুন্দৰ সমন্বয় ঘটাবলৈ সক্ষম হৈছে।
কাহিনীৰ প্রথমভাগতে দেখা গৈছেঃ গৰম বন্ধত ইংৰাজীৰ টিউচন লবলৈ মিন-ছুৰ মাতৃৰ ধন নাই; সেয়েহে স্কুলৰ পৰা উভটি অহাৰ পৰত আন আন ছোৱালীৰ বিপৰীতে তাইৰ মুখখন প্রায় ভাৱলেশহীন। পাছলৈ দেখা গৈছে টিউচনৰ ফিজ যোগাৰ কৰিবলৈ তাই পেট্রল পাম্পত কাম কৰিছে। পিছে মিন-ছু কোনো সাধাৰণ ছোৱালী নহয়। মালিকৰ পুত্রই তাইক হাৰাহাস্তি কৰিবলৈ চেষ্টা কৰোঁতে তাই লৰাজনৰ গাত পাম্পৰ পেট্রল ঢালি দিছে! মিন-ছুক পুলিচ থানালৈ লৈ যোৱা হৈছে। একে সময়তে দেখা গৈছে – আন এটা ঘটনা সংক্রান্তত কৰিমো থানাত উপস্থিত হৈছে। পুলিচ অফিচাৰজনে কৰিমৰ নামটো শুদ্ধকৈ লিখিব পৰা নাই। কৈছে- “তহঁতৰ নামবোৰ ইমান দীঘল কিয়? মুস্তাফা বিন হাদি কৰিম - এইটোও কিবা নাম হলনে?” কৰিমৰ হাহোঁনে কান্দো অৱস্থা। মদাহী মহাশয় এজনে আকৌ পুলিচ অফিচাৰজনক অভিযোগ কৰিছেঃ “মহাশয়, ইয়াক দেশৰ পৰা খেদি দিয়ক। ইহঁতেই আমাৰ চাকৰিবোৰ খালে!” আনফালে মিন-ছুক আন এজন পুলিচ অফিচাৰে বেশ্যা বুলি অভিযোগ কৰিছে। মিন-ছুৱে উপহাসমূলক হাঁহি মাৰি কৈছে, “বুর্বক, মই এতিয়াও স্কুলীয়া ছাত্রী বুলি গম পোৱা নাই নেকি?”
এনে আপাত হাস্য-ব্যংগৰ যোগেদি পৰিচালকে সাম্প্রতিক সময়ৰ কোৰিয়ান সমাজখনৰ কেতবোৰ নিষ্ঠুৰ বাস্তৱ উদঙাই দিছে। নব্য-উদাৰবাদী নীতিৰ কবলত পৰি বহুতো কোৰিয়ানেই চাকৰি হেৰুৱাইছে। আনহাতে সস্তাতে শ্রম কৰাবলৈ সহস্র বাংলাদেশী শ্রমিকক আমদানী কৰা হৈছে। দুয়ো দল শ্রমিকৰ মাজত যাতে একতা আৰু বন্ধুত্ব গঢ় লৈ নুঠে, তাৰ বাবে শাসক চক্রই বহিৰাগত শ্রমিকসকলকেই মূল শত্রু হিচাপে উপস্থাপন কৰিছে।
পুলিচ থানাত এইবাৰ মিন-ছু আৰু কৰিমৰ মাজত বন্ধুত্ব গঢ় লৈ উঠিছে। মিন-ছুৱে প্রতিশ্রুতি দিছে যে তাই কৰিমক মালিকৰ ঘৰটো বিচাৰোঁতে সহায় কৰিব। দুয়ো চহৰখন পুণৰ চলাথ কৰিছে। মিন-ছুৰ সহায়ত এইবাৰ কৰিমে ঘৰটো বিচাৰি পাইছে। পিছে মালিকে ঘৰৰ দুৱাৰ খুলি দিয়া নাই। প্রাপ্য হেৰুওৱাৰ দুখ মিন-ছুৱেও বুজে। সেয়ে খঙাল আৰু সাহসী ছোৱালীজনীয়ে এইবাৰ মালিকৰ ঘৰলৈ শিল দলিয়াই দিছে!
কোৰিয়ান সমাজত এতিয়াও অনা-কোৰিয়ান ব্যক্তিৰ সতে কোৰিয়ান নাৰীৰ বন্ধুত্ব বা প্রেম সহজ বুলি ধৰা নহয়। তাতে কোনো তৃতীয় বিশ্বৰ শ্রমিক পুৰুষ হলেতো কথাই নাই। আচলতে পিতৃতান্ত্রিক যিকোনো সমাজেই ‘নিজৰ সম্প্রদায়’ৰ নাৰীয়ে ‘আন সম্প্রদায়’ৰ পুৰুষৰ সতে সম্পর্ক কৰাটো নিবিচাৰে। কিয়নো পিতৃতান্ত্রিক বাগধাৰা মতে নাৰী হৈছে সমগ্র সম্প্রদায়টোৰে সম্পত্তি বা ‘ইজ্জত’ৰ মূর্ত ৰূপ। সেয়েহে সাম্প্রদায়িক সংঘর্ষৰ সময়তো শত্রু সম্প্রদায়টোৰ নাৰীকেই বিশেষ আক্রমণৰ লক্ষ্য
হিচাপে ধৰি লোৱা লয়।
সি যি কি নহওঁক চহৰখনৰ অলিয়ে গলিয়ে মিন-ছু আৰু কৰিমক একেলগে ঘুৰি ফুৰা দেখি মধ্যবিত্ত কোৰিয়ানসকলে সন্দেহৰ চকুৰে চাইছে। ইয়াৰ দ্বাৰাই পৰিচালকে সমাজখনৰ দুমুখীয়া চৰিত্র উদঙাই দিছে। দুখীয়া ছোৱালীজনীক সহায় কৰিবলৈ কোনো কোৰিয়ান ব্যক্তি আগবাঢ়ি অহা নাই; অথচ ইজনে সিজন সহায় কৰি মিন-ছু আৰু কৰিমে যেতিয়া বন্ধুত্ব গঢ়ি তুলিছে, তাক লৈ কিন্তু স্থানীয় মধ্যবিত্ত সমাজখনৰ ঘোৰ আপত্তি!
কৰিম আৰু মিন-ছুৰ সম্পর্কটোৰ মাজেৰে দর্শকে কোৰিয়াৰ সর্বহাৰা জনগণৰ এখন জীৱন্ত ছবি দর্শন কৰাৰ সুবিধা পাইছে। দুয়োৰে অৱস্থাৰ মাজত বিশেষ কোনো পার্থক্য নাই। পার্থক্য মাথো ইমানেই যে মিন-ছু হৈছে স্থানীয় বাসিন্দা, আনহাতে কৰিম হৈছে প্রবাসী। কিন্তু পুঁজিবাদী শোষণকাৰী ব্যৱস্থাটোৰ দ্বাৰা দুয়ো সমানেই শোষিত। মাকৰ সৈতে মিন-ছুৰ এটা জটিল সম্পর্ক দর্শোৱা হৈছে। এফালে তাই কঠোৰ শ্রম কৰা মাকৰ সৈতে সহমর্মিতা অনুভৱ কৰে; আনহাতে কাম নকৰি ঘৰত বহি থকা মাকৰ প্রেমিকজনৰ প্রতি চৰম বিৰক্তি অনুভৱ কৰে। মাকহঁতে মিন-ছুৰ সম্পর্কটোৰ বিষয়ে গম পাই অসহমতি প্রকাশ কৰিছে; কিন্তু মিন-ছু এজনী স্বাধীনচিতিয়া ছোৱালী। কোনো হুকুম শুনিবলৈ তাই নাৰাজ।
মিন-ছুৱে মাক আৰু তেওঁৰ প্রেমিকৰ সতে কৰিমক চিনাকি কৰাই দিছে। তাই কৰিমক কৈছে যে মাকৰ সম্পর্কটোৰ বিষয়ে তাই এতিয়াও সহজ হব পৰা নাই। কৰিমে কৈছে – ‘তুমি তোমাৰ মাৰ দৃষ্টিৰ ফালৰ পৰাও কথাবোৰ ভাবি চোৱা উচিত। তেওঁতো মানুহজনক ভাল পায়, নহয় জানো?’ মৰমেৰে মিন-ছুৰ মূৰ জোকাৰি কৰিমে কৈছে – ‘Open your mind!’ কিছুদিনৰ পাছত মিন-ছুৱে তাইৰ এমেৰিকান ইংৰাজী শিক্ষকজনৰ সতে কৰিমক চিনাকি কৰাই দিয়াব বিচাৰিছে। কৰিম মৌন হৈ থকা দেখি এইবাৰ মিন-ছুৱে কৈছে – ‘Open your mind!’ দুয়োয়ে একেলগে হাঁহিছে। বিভিন্ন ধৰণৰ পূর্বাগ্রহ, অবিশ্বাস আদিৰ ৱালসমূহ এইদৰেই পৰিচালকে ভাঙি পেলাইছে।
কৰিমে মিন-ছুক বাংলাদেশী পদ্ধতিৰে ভাত-মাংস ৰান্ধি খাবলৈ শিকাইছে। নামাজ কৰোঁতে পিন্ধা টুপী এটা সি তাইক উপহাৰ দিছে। টুপীটো পিন্ধি মিন-ছুৱে নিজকে আইনাত ঘূৰি ঘূৰি চাইছে। ভাত খাই থাকোঁতে কৰিমে এটা তাৎপর্যপূর্ণ মন্তব্য কৰিছেঃ “তুমি জানানে, আমাৰ দেশত আলহী আহিলে তেওঁ কেতিয়া ঘূৰি যাব, সেয়া কেতিয়াও সোধা নহয়। তেওঁ যেতিয়ালৈকে মন কৰে তেতিয়ালৈকে থাকিব পাৰে।” কাৰখানাত কাম কৰি কঠিন হৈ পৰা কৰিমৰ হাত দুখনৰ বাবে মিন-ছুৱে মলম এটা উপহাৰ দিছে। তাই তাক সুধিছে, “তোমাৰ দেশতো সাগৰ আছেনে? তোমাৰো দেশলৈ মনত পৰেনে?” কোৰিয়ান উচ্চাৰণেৰে তাই কৈছে “চিতাগ’ (চিতাগং) বাঃ কি সুন্দৰ নাম!”
জীৱিকাৰ তাড়নাত মিন-ছুৱে চেক্স ইণ্ডাষ্ট্রীত কাম কৰিছে। অৱশ্যে ঠিক যৌনকর্মী হিচাপে নহয়। তাৰ বর্ণতা অসমীয়া ভাষাত দিবলৈ অসুবিধা। কিয়নো অসমীয়া বৌদ্ধিক জগতখন তথা অসমীয়া বাগধাৰাসমূহ এতিয়াও এনে ৰূঢ় বাস্তৱ অংকণ কৰাৰ ক্ষেত্রত অপৰিপক্ক হৈয়েই ৰৈছে বুলি কব পাৰি। অসমীয়া ভাষাত এতিয়াও যৌনতাৰ বিষয়টো উত্থাপন হলেই সি হয়তো ভিক্টোৰিয়ান নীতি বাণী বা অন্যথাই স্থূল সুৰসুৰণিলৈ পর্যৱসিত হয়।
চিনেমাখনৰ এটা কৰুণ দৃশ্য হৈছে য’ত মিন-ছুৱে কৰিমক সুখী কৰিব বিচাৰিছে। জীৱনৰ নিষ্ঠুৰতাই সুখৰ সংজ্ঞাকে তাইৰ বাবে সংকীর্ণ কৰি পেলাইছে। সুখ তাই নিজৰ বাবে বিচৰা নাই, বিচাৰিছে কৰিমৰ বাবে। ইয়াৰ পাছত তাই যিটো কাম কৰিছে, অসমীয়া ভাষাত তাৰ বর্ণনা দিবলৈ অসুবিধা। ইতিমধ্যেই লিখিছোঁ যে এনে কৰুণ নিষ্ঠুৰ বাস্তৱক প্রতিফলিত কৰিব পৰাকৈ এতিয়াও অসমীয়া ভাষাই পৰিপক্কতা লাভ কৰা নাই।
আমি প্রথমতেই কৈছো যে ‘বান্ধৱী’ কোনো ভাববিহবল ৰোমাণ্টিক ছবি নহয়। চিনেমাখনৰ শেহত নায়ক-নায়িকাৰ মিলন ঘটা নাই। কৰিমে প্রাপ্য টকাখিনি লাভ কৰিবলৈ অক্ষম হৈছে। তাক কোৰিয়াৰ পৰা বাংলাদেশলৈ দেশান্তৰিত কৰা হৈছে। খং আৰু ক্ষোভে মিন-ছুৰ হৃদয়খন ভৰাই পেলাইছে। মিন-ছু পুণৰ কৰিমৰ ফেক্টৰীৰ মালিকৰ ঘৰলৈ গৈছে; মালিকৰ ঘৰৰ বয়-বস্তু তহিলং কৰি তাই এইবাৰ চিঞৰি চিঞৰি কৈছে – “তহঁত চব জাবৰ। তহঁতৰ জীৱনবোৰ জাবৰ। তহঁতৰ ওচৰত ইমান টকা আছে। কিন্তু দুখীয়াক শোষণ নকৰিলে তহঁতৰ নেটানে। তহঁতক মই ঘিণ কৰোঁ।” এইদৰে তথাকথিত নৃগোষ্ঠীয় ঐক্যৰ বান্ধোন চিঙি অৱশেষত বিশ্ব শ্রমিকৰ ঐক্য স্থাপন হৈছে।
চিনেমাখনৰ শেষ দৃশ্যটোত দেখা গৈছে – মিন-ছুৱে এতিয়া পঢ়া-শুনা এৰি চাকৰি কৰে। দেখা গৈছে – তাই চিউলৰ ভাৰতীয়/বাংলাদেশী হোটেল এখনত সোমাই ভাত-দালিৰ অর্দাৰ দিছে। কৰিমে শিকোৱাৰ দৰেই তাই ফর্ক এৰি হাতেৰে খাবলৈ যত্ন কৰিছে। ভালকৈ পৰা নাই; পুণৰ চামুচখন দাঙি লব লগা হৈছে। পুণৰ চেষ্টা কৰিছে। নিজৰ মনতে তাই কিবা ভাবি ভাবি হাঁহিছে। কৰিমে ধৰাৰ দৰেই তাই নিজকে সাবতি ধৰিছে। সেই কেইখন যেন তাইৰ নিজৰ হাত নহয়, কৰিমৰহে হাত। হাত দুখনে তাইক মৰমেৰে লাহেকৈ জোকাৰি দিছে। তাই হাঁহিছে। পুণৰ অকণ ভাত মুখত দিছে। তাইৰ বন্ধু যেন এতিয়াও লগতে আছে। নৃগোষ্ঠীয়/স্থানীয় সংস্কৃতিৰ ভেদ নেওচি শ্রমজীৱি জনগণৰ বন্ধুত্ব আৰু সংবাদৰ মৌন সুগন্ধি-প্রবাহ বব ধৰিছে।
বান্ধৱী চিনেমাখনত স্থানীয় আৰু প্রবাসী লোকৰ সংঘাতৰ সমান্তৰালভাৱে দেশ-সংস্কৃতি নির্বিশেষে বিশ্ব শ্রমিকৰ বন্ধুত্বৰ ছবিখনো সুন্দৰকৈ নির্মাণ কৰা হৈছে। মিন-ছু আৰু কৰিম কেৱল দুখন দেশৰ নাগৰিকৰ প্রতিনিধিয়েই নহয়; তেওঁলোক হৈছে সমস্ত দুনীয়াৰে শ্রমিক জনগণ, যাৰ স্বার্থৰ কোনো সংঘাত নাই। তেওঁলোক বিশ্ব হৈছে বিশ্বৰ শ্রমিক ভাতৃত্ববোধৰ প্রতীক।
(3)
‘বান্ধৱী’ চিনেমাখন চোৱাৰ পাছত আন এটা কথাও মনলৈ আহিলঃ এনে ধৰণৰ চিনেমা এখন অসমীয়া ভাষাত নির্মাণ কৰিবলৈ কোনো পৰিচালকে সাহস কৰিবনে? ১৯৭১ চনৰ পাছত অসমলৈ অহা বাংলাদেশীসকলৰ কথা বাৰু বাদেই দিলো, কিন্তু তাৰ আগৰ অভিবাসী মানুহখিনি? এইখিনি মানুহক লৈ বা এইখিনি মানুহৰ কোনো এটি চৰিত্রক লৈ কেতিয়াবা অসমীয়া চিনেমা নির্মাণ হ’বনে? কোনো মানুহেই নিজৰ দেশখন এৰি আহিব নিবিচাৰে। জীৱিকাৰ তাড়নাত মানুহে নতুন ঠাই, নতুন দেশলৈ গমন কৰে। এফালে পুৰণি জীৱনক এৰি থৈ অহাৰ যন্ত্রণা, আনফালে নতুন জীৱন, নতুন প্রত্যাহবান, নতুন বন্ধুত্ব, নতুন সম্পর্ক গঢ়ি তোলাৰ অনুভৱ। এফালে স্থানীয় লোকসকলৰ সৈতে সংঘাত, আনফালে ঐতিহাসিক প্রক্রিয়াৰ মাজেৰে থলুৱা সমাজখনৰ সৈতে মিলন। এই সমস্ত বিষয়সমূহ লৈ কেতিয়াবাই বিশ্ব শ্রেষ্ঠ অসমীয়া চিনেমা নির্মাণ কৰিব পৰা গ’লহেঁতেন। পিছে অসমীয়া চিনেমাসমূহত এই অভিবাসী সম্প্রদায়সমূহৰ ছাঁটোকে দেখিবলৈ পোৱা নাযায়। কেতিয়াবা দেখিলেও সি সাধাৰণতে ঋণাত্মক বা ব্যংগাত্মক চৰিত্র হিচাপেহে চিত্রিত হয়। ‘মন যায়’ৰ দৰে উৎকৃষ্ট চিনেমাখনতো অভিবাসী দোকানীজনক ঠাট্টা-মস্কৰাহে কৰা দেখা গল। অৱশ্যে গল্প উপন্যাসৰ কথা সুকীয়া; হোমেন বৰগোহাঞিৰ ‘ইছমাইল ছেখৰ সন্ধানত’ তথা অৰুণ শর্মাৰ ‘আশীর্বাদৰ ৰং’ অসমীয়া সাহিত্যৰ অন্যতম শ্রেষ্ঠ কৃতি বুলি কব পৰা যায়। কিন্তু চিনেমাৰ দৰে সর্বাধিক জনপ্রিয় মাধ্যমসমূহত এই প্রশ্নবোৰে ঠাই নোপোৱাতো দুর্ভাগ্যজনক। অসমৰ বাংলাদেশী সমস্যাটো সমাধান কৰাৰ ক্ষেত্রতো এনে চিনেমাই ধনাত্মক ভূমিকা পালন কৰিব পাৰিলেহেঁতেন।
সাধাৰণতে কোৰিয়ান চিনেমা বুলিলে আজিৰ সময়ত ভাববিহবল ৰোমাণ্টিক ছবিৰ কথাই মনলৈ আহে। পিছে ‘বান্ধৱী’ ছবিখন সিবিলাকতকৈ সম্পূর্ণ পৃথক। ছবিখনত পৰিচালকে শ্রমিকৰ আন্তর্জাতিক প্রব্রজন, কোৰিয়ান সমাজৰ বর্ণ-বৈষম্য, সামাজিক ৰক্ষণশীলতা, শ্রমজীৱি জনগণৰ সংগ্রাম আৰু বন্ধুত্ব, সংস্কৃতিৰ সংঘাত আৰু সংবাদ, যৌন ৰাজনীতি, নাৰী মুক্তি আদি নানান স্পর্শকাতৰ বিষয় একেলগে উপস্থাপন কৰি সিবিলাকৰ সুন্দৰ সমন্বয় ঘটাবলৈ সক্ষম হৈছে।
কাহিনীৰ প্রথমভাগতে দেখা গৈছেঃ গৰম বন্ধত ইংৰাজীৰ টিউচন লবলৈ মিন-ছুৰ মাতৃৰ ধন নাই; সেয়েহে স্কুলৰ পৰা উভটি অহাৰ পৰত আন আন ছোৱালীৰ বিপৰীতে তাইৰ মুখখন প্রায় ভাৱলেশহীন। পাছলৈ দেখা গৈছে টিউচনৰ ফিজ যোগাৰ কৰিবলৈ তাই পেট্রল পাম্পত কাম কৰিছে। পিছে মিন-ছু কোনো সাধাৰণ ছোৱালী নহয়। মালিকৰ পুত্রই তাইক হাৰাহাস্তি কৰিবলৈ চেষ্টা কৰোঁতে তাই লৰাজনৰ গাত পাম্পৰ পেট্রল ঢালি দিছে! মিন-ছুক পুলিচ থানালৈ লৈ যোৱা হৈছে। একে সময়তে দেখা গৈছে – আন এটা ঘটনা সংক্রান্তত কৰিমো থানাত উপস্থিত হৈছে। পুলিচ অফিচাৰজনে কৰিমৰ নামটো শুদ্ধকৈ লিখিব পৰা নাই। কৈছে- “তহঁতৰ নামবোৰ ইমান দীঘল কিয়? মুস্তাফা বিন হাদি কৰিম - এইটোও কিবা নাম হলনে?” কৰিমৰ হাহোঁনে কান্দো অৱস্থা। মদাহী মহাশয় এজনে আকৌ পুলিচ অফিচাৰজনক অভিযোগ কৰিছেঃ “মহাশয়, ইয়াক দেশৰ পৰা খেদি দিয়ক। ইহঁতেই আমাৰ চাকৰিবোৰ খালে!” আনফালে মিন-ছুক আন এজন পুলিচ অফিচাৰে বেশ্যা বুলি অভিযোগ কৰিছে। মিন-ছুৱে উপহাসমূলক হাঁহি মাৰি কৈছে, “বুর্বক, মই এতিয়াও স্কুলীয়া ছাত্রী বুলি গম পোৱা নাই নেকি?”
এনে আপাত হাস্য-ব্যংগৰ যোগেদি পৰিচালকে সাম্প্রতিক সময়ৰ কোৰিয়ান সমাজখনৰ কেতবোৰ নিষ্ঠুৰ বাস্তৱ উদঙাই দিছে। নব্য-উদাৰবাদী নীতিৰ কবলত পৰি বহুতো কোৰিয়ানেই চাকৰি হেৰুৱাইছে। আনহাতে সস্তাতে শ্রম কৰাবলৈ সহস্র বাংলাদেশী শ্রমিকক আমদানী কৰা হৈছে। দুয়ো দল শ্রমিকৰ মাজত যাতে একতা আৰু বন্ধুত্ব গঢ় লৈ নুঠে, তাৰ বাবে শাসক চক্রই বহিৰাগত শ্রমিকসকলকেই মূল শত্রু হিচাপে উপস্থাপন কৰিছে।
পুলিচ থানাত এইবাৰ মিন-ছু আৰু কৰিমৰ মাজত বন্ধুত্ব গঢ় লৈ উঠিছে। মিন-ছুৱে প্রতিশ্রুতি দিছে যে তাই কৰিমক মালিকৰ ঘৰটো বিচাৰোঁতে সহায় কৰিব। দুয়ো চহৰখন পুণৰ চলাথ কৰিছে। মিন-ছুৰ সহায়ত এইবাৰ কৰিমে ঘৰটো বিচাৰি পাইছে। পিছে মালিকে ঘৰৰ দুৱাৰ খুলি দিয়া নাই। প্রাপ্য হেৰুওৱাৰ দুখ মিন-ছুৱেও বুজে। সেয়ে খঙাল আৰু সাহসী ছোৱালীজনীয়ে এইবাৰ মালিকৰ ঘৰলৈ শিল দলিয়াই দিছে!
কোৰিয়ান সমাজত এতিয়াও অনা-কোৰিয়ান ব্যক্তিৰ সতে কোৰিয়ান নাৰীৰ বন্ধুত্ব বা প্রেম সহজ বুলি ধৰা নহয়। তাতে কোনো তৃতীয় বিশ্বৰ শ্রমিক পুৰুষ হলেতো কথাই নাই। আচলতে পিতৃতান্ত্রিক যিকোনো সমাজেই ‘নিজৰ সম্প্রদায়’ৰ নাৰীয়ে ‘আন সম্প্রদায়’ৰ পুৰুষৰ সতে সম্পর্ক কৰাটো নিবিচাৰে। কিয়নো পিতৃতান্ত্রিক বাগধাৰা মতে নাৰী হৈছে সমগ্র সম্প্রদায়টোৰে সম্পত্তি বা ‘ইজ্জত’ৰ মূর্ত ৰূপ। সেয়েহে সাম্প্রদায়িক সংঘর্ষৰ সময়তো শত্রু সম্প্রদায়টোৰ নাৰীকেই বিশেষ আক্রমণৰ লক্ষ্য
হিচাপে ধৰি লোৱা লয়।
সি যি কি নহওঁক চহৰখনৰ অলিয়ে গলিয়ে মিন-ছু আৰু কৰিমক একেলগে ঘুৰি ফুৰা দেখি মধ্যবিত্ত কোৰিয়ানসকলে সন্দেহৰ চকুৰে চাইছে। ইয়াৰ দ্বাৰাই পৰিচালকে সমাজখনৰ দুমুখীয়া চৰিত্র উদঙাই দিছে। দুখীয়া ছোৱালীজনীক সহায় কৰিবলৈ কোনো কোৰিয়ান ব্যক্তি আগবাঢ়ি অহা নাই; অথচ ইজনে সিজন সহায় কৰি মিন-ছু আৰু কৰিমে যেতিয়া বন্ধুত্ব গঢ়ি তুলিছে, তাক লৈ কিন্তু স্থানীয় মধ্যবিত্ত সমাজখনৰ ঘোৰ আপত্তি!
কৰিম আৰু মিন-ছুৰ সম্পর্কটোৰ মাজেৰে দর্শকে কোৰিয়াৰ সর্বহাৰা জনগণৰ এখন জীৱন্ত ছবি দর্শন কৰাৰ সুবিধা পাইছে। দুয়োৰে অৱস্থাৰ মাজত বিশেষ কোনো পার্থক্য নাই। পার্থক্য মাথো ইমানেই যে মিন-ছু হৈছে স্থানীয় বাসিন্দা, আনহাতে কৰিম হৈছে প্রবাসী। কিন্তু পুঁজিবাদী শোষণকাৰী ব্যৱস্থাটোৰ দ্বাৰা দুয়ো সমানেই শোষিত। মাকৰ সৈতে মিন-ছুৰ এটা জটিল সম্পর্ক দর্শোৱা হৈছে। এফালে তাই কঠোৰ শ্রম কৰা মাকৰ সৈতে সহমর্মিতা অনুভৱ কৰে; আনহাতে কাম নকৰি ঘৰত বহি থকা মাকৰ প্রেমিকজনৰ প্রতি চৰম বিৰক্তি অনুভৱ কৰে। মাকহঁতে মিন-ছুৰ সম্পর্কটোৰ বিষয়ে গম পাই অসহমতি প্রকাশ কৰিছে; কিন্তু মিন-ছু এজনী স্বাধীনচিতিয়া ছোৱালী। কোনো হুকুম শুনিবলৈ তাই নাৰাজ।
মিন-ছুৱে মাক আৰু তেওঁৰ প্রেমিকৰ সতে কৰিমক চিনাকি কৰাই দিছে। তাই কৰিমক কৈছে যে মাকৰ সম্পর্কটোৰ বিষয়ে তাই এতিয়াও সহজ হব পৰা নাই। কৰিমে কৈছে – ‘তুমি তোমাৰ মাৰ দৃষ্টিৰ ফালৰ পৰাও কথাবোৰ ভাবি চোৱা উচিত। তেওঁতো মানুহজনক ভাল পায়, নহয় জানো?’ মৰমেৰে মিন-ছুৰ মূৰ জোকাৰি কৰিমে কৈছে – ‘Open your mind!’ কিছুদিনৰ পাছত মিন-ছুৱে তাইৰ এমেৰিকান ইংৰাজী শিক্ষকজনৰ সতে কৰিমক চিনাকি কৰাই দিয়াব বিচাৰিছে। কৰিম মৌন হৈ থকা দেখি এইবাৰ মিন-ছুৱে কৈছে – ‘Open your mind!’ দুয়োয়ে একেলগে হাঁহিছে। বিভিন্ন ধৰণৰ পূর্বাগ্রহ, অবিশ্বাস আদিৰ ৱালসমূহ এইদৰেই পৰিচালকে ভাঙি পেলাইছে।
কৰিমে মিন-ছুক বাংলাদেশী পদ্ধতিৰে ভাত-মাংস ৰান্ধি খাবলৈ শিকাইছে। নামাজ কৰোঁতে পিন্ধা টুপী এটা সি তাইক উপহাৰ দিছে। টুপীটো পিন্ধি মিন-ছুৱে নিজকে আইনাত ঘূৰি ঘূৰি চাইছে। ভাত খাই থাকোঁতে কৰিমে এটা তাৎপর্যপূর্ণ মন্তব্য কৰিছেঃ “তুমি জানানে, আমাৰ দেশত আলহী আহিলে তেওঁ কেতিয়া ঘূৰি যাব, সেয়া কেতিয়াও সোধা নহয়। তেওঁ যেতিয়ালৈকে মন কৰে তেতিয়ালৈকে থাকিব পাৰে।” কাৰখানাত কাম কৰি কঠিন হৈ পৰা কৰিমৰ হাত দুখনৰ বাবে মিন-ছুৱে মলম এটা উপহাৰ দিছে। তাই তাক সুধিছে, “তোমাৰ দেশতো সাগৰ আছেনে? তোমাৰো দেশলৈ মনত পৰেনে?” কোৰিয়ান উচ্চাৰণেৰে তাই কৈছে “চিতাগ’ (চিতাগং) বাঃ কি সুন্দৰ নাম!”
জীৱিকাৰ তাড়নাত মিন-ছুৱে চেক্স ইণ্ডাষ্ট্রীত কাম কৰিছে। অৱশ্যে ঠিক যৌনকর্মী হিচাপে নহয়। তাৰ বর্ণতা অসমীয়া ভাষাত দিবলৈ অসুবিধা। কিয়নো অসমীয়া বৌদ্ধিক জগতখন তথা অসমীয়া বাগধাৰাসমূহ এতিয়াও এনে ৰূঢ় বাস্তৱ অংকণ কৰাৰ ক্ষেত্রত অপৰিপক্ক হৈয়েই ৰৈছে বুলি কব পাৰি। অসমীয়া ভাষাত এতিয়াও যৌনতাৰ বিষয়টো উত্থাপন হলেই সি হয়তো ভিক্টোৰিয়ান নীতি বাণী বা অন্যথাই স্থূল সুৰসুৰণিলৈ পর্যৱসিত হয়।
চিনেমাখনৰ এটা কৰুণ দৃশ্য হৈছে য’ত মিন-ছুৱে কৰিমক সুখী কৰিব বিচাৰিছে। জীৱনৰ নিষ্ঠুৰতাই সুখৰ সংজ্ঞাকে তাইৰ বাবে সংকীর্ণ কৰি পেলাইছে। সুখ তাই নিজৰ বাবে বিচৰা নাই, বিচাৰিছে কৰিমৰ বাবে। ইয়াৰ পাছত তাই যিটো কাম কৰিছে, অসমীয়া ভাষাত তাৰ বর্ণনা দিবলৈ অসুবিধা। ইতিমধ্যেই লিখিছোঁ যে এনে কৰুণ নিষ্ঠুৰ বাস্তৱক প্রতিফলিত কৰিব পৰাকৈ এতিয়াও অসমীয়া ভাষাই পৰিপক্কতা লাভ কৰা নাই।
আমি প্রথমতেই কৈছো যে ‘বান্ধৱী’ কোনো ভাববিহবল ৰোমাণ্টিক ছবি নহয়। চিনেমাখনৰ শেহত নায়ক-নায়িকাৰ মিলন ঘটা নাই। কৰিমে প্রাপ্য টকাখিনি লাভ কৰিবলৈ অক্ষম হৈছে। তাক কোৰিয়াৰ পৰা বাংলাদেশলৈ দেশান্তৰিত কৰা হৈছে। খং আৰু ক্ষোভে মিন-ছুৰ হৃদয়খন ভৰাই পেলাইছে। মিন-ছু পুণৰ কৰিমৰ ফেক্টৰীৰ মালিকৰ ঘৰলৈ গৈছে; মালিকৰ ঘৰৰ বয়-বস্তু তহিলং কৰি তাই এইবাৰ চিঞৰি চিঞৰি কৈছে – “তহঁত চব জাবৰ। তহঁতৰ জীৱনবোৰ জাবৰ। তহঁতৰ ওচৰত ইমান টকা আছে। কিন্তু দুখীয়াক শোষণ নকৰিলে তহঁতৰ নেটানে। তহঁতক মই ঘিণ কৰোঁ।” এইদৰে তথাকথিত নৃগোষ্ঠীয় ঐক্যৰ বান্ধোন চিঙি অৱশেষত বিশ্ব শ্রমিকৰ ঐক্য স্থাপন হৈছে।
চিনেমাখনৰ শেষ দৃশ্যটোত দেখা গৈছে – মিন-ছুৱে এতিয়া পঢ়া-শুনা এৰি চাকৰি কৰে। দেখা গৈছে – তাই চিউলৰ ভাৰতীয়/বাংলাদেশী হোটেল এখনত সোমাই ভাত-দালিৰ অর্দাৰ দিছে। কৰিমে শিকোৱাৰ দৰেই তাই ফর্ক এৰি হাতেৰে খাবলৈ যত্ন কৰিছে। ভালকৈ পৰা নাই; পুণৰ চামুচখন দাঙি লব লগা হৈছে। পুণৰ চেষ্টা কৰিছে। নিজৰ মনতে তাই কিবা ভাবি ভাবি হাঁহিছে। কৰিমে ধৰাৰ দৰেই তাই নিজকে সাবতি ধৰিছে। সেই কেইখন যেন তাইৰ নিজৰ হাত নহয়, কৰিমৰহে হাত। হাত দুখনে তাইক মৰমেৰে লাহেকৈ জোকাৰি দিছে। তাই হাঁহিছে। পুণৰ অকণ ভাত মুখত দিছে। তাইৰ বন্ধু যেন এতিয়াও লগতে আছে। নৃগোষ্ঠীয়/স্থানীয় সংস্কৃতিৰ ভেদ নেওচি শ্রমজীৱি জনগণৰ বন্ধুত্ব আৰু সংবাদৰ মৌন সুগন্ধি-প্রবাহ বব ধৰিছে।
(2)
পুঁজিৰ গোলকীকৰণৰ এই যুগত ভীষণ গতিৰে ইখন দেশৰ পৰা সিখন দেশলৈ পুঁজিৰ
সৰবৰাহ বৃদ্ধি হৈছে। তাৰ সমান্তৰালভাৱে শ্রমিকৰো আন্তর্জাতিক প্রব্রজন
বৃদ্ধি হৈছে। পিছে ২০০৮ চনৰ বিশ্ব আর্থিক সংকটৰ পাছতে শ্রমিকৰ প্রব্রজনৰ
বিষয়টো বিতর্কিত বিষয় হৈ পৰিছে। অর্থনীতিৰ নিম্নগামিতাৰ ফলত পূব এছিয়া,
ইউৰোপ, আমেৰিকা আদি সকলো উন্নত দেশতে ভয়ংকৰ গতিৰে শ্রমিকে কর্মসংস্থাপন
হেৰুওৱাইছে। ফলতঃ বিদেশী শ্রমিকসকলকেই সকলো সমস্যাৰ মূল বুলি জগৰীয়া কৰা
হৈছে। বিভিন্ন দেশত সোঁ-পন্থী ফেচিষ্ট দল সংগঠনৰ অভ্যুত্থান ঘটিছে আৰু
সিবিলাকে বিদেশী শ্রমিকসকলক আক্রমণৰ লক্ষ্য হিচাপে বাচি লৈছে। পিছে মন
কৰিবলগীয়া যে কাছিৎ কেতিয়াবা শ্রমিকৰ প্রব্রজনে ক্ষুদ্র স্থানীয়
সম্প্রদায়সমূহৰ অস্তিত্বৰ প্রতি ভাবুকিৰ সৃষ্টি কৰিলেও বেছিভাগ ক্ষেত্রতে
কিন্তু সিবিলাকক স্থানীয় শ্রমিকৰ দুৰৱস্থাৰ কাৰণ হিচাপে চিহ্নিত কৰিব পৰা
নাযায়। মূল শত্রুটো হৈছে নব্য-উদাৰবাদী পুঁজিবাদ, যি শ্রমিকৰ সকলো
কষ্ট-আর্জিত অধিকাৰ হৰণ কৰি সিবিলাকক পণ্য নির্মাণ কৰাৰ মেচিনলৈ পর্যৱসিত
কৰিছে। এফালে গোলকীকৃত পুঁজিয়ে দুখীয়া দেশসমূহৰ সস্তা শ্রমৰ পূর্ণমাত্রাই
সুযোগ লৈছে; আনহাতে আকৌ পুঁজি নির্গমণৰ ভাবুকি দি সিহঁতে উন্নত দেশসমূহৰ
ট্রেড ইউনিয়নসমূহ ভাঙি পেলাইছে। অর্থাৎ সমগ্র বিশ্বতে পুঁজিৰ দপদপনি চলিছে।
আজিৰ সময়ত এই ব্যৱস্থাটো পৰাস্ত কৰিবলৈ হলে সেয়েহে সমগ্র বিশ্বৰে শ্রমিক
জনগণৰ যুক্ত সংগ্রামৰ প্রয়োজনীয়তা আছে। গতিকেই প্রবাসী শ্রমিকসকলক স্থানীয়
জনগণৰ শত্রু বোলাটো উচিত নহব।বান্ধৱী চিনেমাখনত স্থানীয় আৰু প্রবাসী লোকৰ সংঘাতৰ সমান্তৰালভাৱে দেশ-সংস্কৃতি নির্বিশেষে বিশ্ব শ্রমিকৰ বন্ধুত্বৰ ছবিখনো সুন্দৰকৈ নির্মাণ কৰা হৈছে। মিন-ছু আৰু কৰিম কেৱল দুখন দেশৰ নাগৰিকৰ প্রতিনিধিয়েই নহয়; তেওঁলোক হৈছে সমস্ত দুনীয়াৰে শ্রমিক জনগণ, যাৰ স্বার্থৰ কোনো সংঘাত নাই। তেওঁলোক বিশ্ব হৈছে বিশ্বৰ শ্রমিক ভাতৃত্ববোধৰ প্রতীক।
(3)
‘বান্ধৱী’ চিনেমাখন চোৱাৰ পাছত আন এটা কথাও মনলৈ আহিলঃ এনে ধৰণৰ চিনেমা এখন অসমীয়া ভাষাত নির্মাণ কৰিবলৈ কোনো পৰিচালকে সাহস কৰিবনে? ১৯৭১ চনৰ পাছত অসমলৈ অহা বাংলাদেশীসকলৰ কথা বাৰু বাদেই দিলো, কিন্তু তাৰ আগৰ অভিবাসী মানুহখিনি? এইখিনি মানুহক লৈ বা এইখিনি মানুহৰ কোনো এটি চৰিত্রক লৈ কেতিয়াবা অসমীয়া চিনেমা নির্মাণ হ’বনে? কোনো মানুহেই নিজৰ দেশখন এৰি আহিব নিবিচাৰে। জীৱিকাৰ তাড়নাত মানুহে নতুন ঠাই, নতুন দেশলৈ গমন কৰে। এফালে পুৰণি জীৱনক এৰি থৈ অহাৰ যন্ত্রণা, আনফালে নতুন জীৱন, নতুন প্রত্যাহবান, নতুন বন্ধুত্ব, নতুন সম্পর্ক গঢ়ি তোলাৰ অনুভৱ। এফালে স্থানীয় লোকসকলৰ সৈতে সংঘাত, আনফালে ঐতিহাসিক প্রক্রিয়াৰ মাজেৰে থলুৱা সমাজখনৰ সৈতে মিলন। এই সমস্ত বিষয়সমূহ লৈ কেতিয়াবাই বিশ্ব শ্রেষ্ঠ অসমীয়া চিনেমা নির্মাণ কৰিব পৰা গ’লহেঁতেন। পিছে অসমীয়া চিনেমাসমূহত এই অভিবাসী সম্প্রদায়সমূহৰ ছাঁটোকে দেখিবলৈ পোৱা নাযায়। কেতিয়াবা দেখিলেও সি সাধাৰণতে ঋণাত্মক বা ব্যংগাত্মক চৰিত্র হিচাপেহে চিত্রিত হয়। ‘মন যায়’ৰ দৰে উৎকৃষ্ট চিনেমাখনতো অভিবাসী দোকানীজনক ঠাট্টা-মস্কৰাহে কৰা দেখা গল। অৱশ্যে গল্প উপন্যাসৰ কথা সুকীয়া; হোমেন বৰগোহাঞিৰ ‘ইছমাইল ছেখৰ সন্ধানত’ তথা অৰুণ শর্মাৰ ‘আশীর্বাদৰ ৰং’ অসমীয়া সাহিত্যৰ অন্যতম শ্রেষ্ঠ কৃতি বুলি কব পৰা যায়। কিন্তু চিনেমাৰ দৰে সর্বাধিক জনপ্রিয় মাধ্যমসমূহত এই প্রশ্নবোৰে ঠাই নোপোৱাতো দুর্ভাগ্যজনক। অসমৰ বাংলাদেশী সমস্যাটো সমাধান কৰাৰ ক্ষেত্রতো এনে চিনেমাই ধনাত্মক ভূমিকা পালন কৰিব পাৰিলেহেঁতেন।
No comments:
Post a Comment